Deştên li derdora Gola Wanê

Di navbera Gola Wanê û çîyayên ku ev gol dorpêç kirine de hin deştên piçûk henin. Gol û çîyayên bilind tesîreke erênî li îklîma van deştan dike, îklîma van deştan hîn germtir e. Ji ber vê yekê tevî ku ev deşt bilind in jî (1668-1750 m) li van deştan gelek fêkî û sebze şîn dibin: Hirmî, gilyaz, wîşne, xox, mişmiş, tirî û hwd.

Deşta Wanê (150 km²), li rojhilatê Gola Wanê dimîne, çîyayên ku li bakur, rojhilat û başûr dimînin vê deştê dorpêç dikin. Wan, li rojavayê vê deştê dimîne. Deşta Sixke (Bostaniçi, gundê Wanê ye), li bakurê rojhilatê Wanê dimîne. Gola Keşîş, li rojhilatê Çîyayê Erek dimîne, ava vê golê bi coyan (qanal, kanal) re di nav Deşta Sixke re derbas dibe û digîhêje Wanê. Çemê Kurbaş (Kurubaş, gundê Wanê ye), ji başûrê Çîyayê Erek derdikeve û di nav Deşta Wanê re derbas dibe. Ava Mecînger ya ku ji gelîyê Çemê Xoşabê derdiket digîhaşt ser Coya Şamran (Şamran Kanalı), di nav deştê re derbas dibû, ev coya ku dirêjahîya wê 50 km bû digîhaşte heta Wanê. Deşta Wanê, ber bi başûrê rojhilat ve dirêj dibe û her ku diçe tengtir dibe, Edremîd a ku bi bexçeyên xwe navdar e li serê vê deştê, li ber Gola Wanê dimîne.

Deşta Xawesor (190 km²), li derdora Çemê Xoşabê dimîne û digîhêje ser Gola Wanê. Deşteke berdar e, li derdora Gola Wanê genimê herî baş li vê deştê û li Nîvgirava Arîn (Göldüzü, gündê Elcewazê ye) ya ku li rojhilatê Çîyayê Sîpanê ye şîn dibe.

Deşta Canîk (Tîmar, Gedikbulak), li bakurê Wanê, di navbera Çemê Mermêt û Gola Wanê de dimîne. Ev deşt, ji bakurê rojavayê Gola Erçek dest pê dike û digîhêje ser Gola Wanê. Çîyayê Îrînî, di nav vê deştê de dimîne û seranserîya deştê xera dike. Li vê deverê gundên ku herî pir darên fêkî lê şîn dibin ev in: Mele Qasim (Mollakasım), Îrîrîn (Dağönü), Ayanîs (Ağartı), Alakoy (alaköy), Şahgeldî (Şahgeldi) û hwd.

Deşta Bêgirê (Bargirî, Mûradîye, 112 km²), li jêrê Çemê Bendîmahî dimîne û ber bi Gola Wanê dirêj dibe, ev deşt bi Derbenda Gûndurme re digîhêje ser Deşta Abaxa. Ev deşta ku li her du alîyê Çemê Bendîmahî dimîne û ber bi Gola Wanê nizm dibe wek sinîyekê dûz e. Ev deşt li derdora çîyayên ku ew dorpêç kirine bilind dibe. Çîyayê Ersuk-Axsorik (Aksurik), li rojhilatê vê deştê dimîne. Geşta Bêgirê, ber bi rojava ve, ber bi Çîyayê Ersuk û Ernîs (Ünseli) ve, li derdora Kanîkan ve teng dibe û digîhêje ser Çemê Tûcî.

Deşta Erdîşê, piştî Çemê Tûcî dest pê dike û ber rojava ve dirêj dibe, ji Deşta Bêgirê firehtir e (150 km²). Axa vê deştê ya reş û qalin pir berdar e. Çemên Zîlan, Êrîşad (Aşağı- Yukarıışıklı), Yekmal (Yalındam, gundê Erdîşê) û Tûcî di nav vê deştê re derbas dibin. Çîyayên Eledax û Sîpanê, Deşta Erdîşê ji sar û seqema ku ji bakur tê disitirîne, ji ber vê yekê hewaya vê deştê hîn germtir e. Ji ber ku hîn germ e û çemên ku di nav deştê re derbas dibin hîn pirtir in, li derdora Gola Wanê deşta herî berdar û dewlemend Deşta Erdîşê ye. Li vê deştê gelek fêkî, sebze û zad şîn dibin. Tirîyên herî pir û herî baş li binê girên Zirnakî şîn dibin. Erdîşa kevn, li qiraxa Gola Wanê ava bûbû, lê ji ber ku ava golê bilind dibû û navçe di binê avê de dima, Erdîşa Nuh 5 kîlometre li bakurê golê hat avakirin. Rêyên Wan, Agirî û Elcewazê li Erdîşê digîhêjin ser hev.

Deşta Arîn, li ser Nîvgirava Arîn (180 km²) dimîne, deşteke pêlpêlî ye, bi axeke reş û qalin hatiye nixumandin, li derveyî hêla bakur ya ber bi Norşênê kevir qet xwiya nakin. Ev deşt, ji hêla avê ve pir feqîr e, qet tu çem li ser vê deştê tuneye, heta kanîyên wê jî pir kêm in. Genimê vê deştê pir bi nav û deng e. Gundê Arîn (Göldüzü) û Gola Arîn (Sodalı göl, 15 km²), di nav vê deştê û Gola Wanê de dimînin, soda (sode) di ava golê de pir e. Ev deşt, piştî Gola Arîn teng dibe, paşê bi dawî tê û Deşta Elcewazê dest pê dike.

Deşta Elcewazê, di navbera Sîpan û Gola Wanê de dimîne. Ji çîyayên ku li bakurê Elcewazê ne hin çem xwe bera ser vê deştê didin. Çîyayên bakur, ji hêla sar û seqemê jî Elcewazê disitirînin, Gola Wanê jî tesîreke erênî li îklîma Elcewazê dike. Li her du alîyên Elcewazê jî bexçeyên fêkî henin, li van bexçeyan gûz, mişmiş, hirmî, tû û hwd şîn dibin. Mişmişên Elcewazê pir bi nav û deng in. Kela Elcewazê, li rojavayê navçeyê dimîne. Deşta Elcewazê, ber bi Xelatê ve dirêj û tengtir dibe, li derdora Xaskundirik (Bahçeder) û Sor (Uludere) firehtir dibe.

Deşta Xelatê, ji hêla avê ne pir dewlemend e, Çemê Madawans (Madavans, Kaşdere) ji hêla rojava ve xwe bera ser vê deştê dide. Fêkî û sebzeyên ku li Elcewazê şîn dibin li vir jî şîn dibin, gûzên Xelatê pir zêde ne û pir bi nav û deng in. Deşta Xelatê ber bi rojava ve dirêj dibe, piştî 10 kîlometreyan Çemê Karmûç (Yeniköprü) dikeve nav vê deştê.

Piştî Çemê Karmûç erd bilind dibe, li rojavayê Vêştong, Zixak û Kizwakê, ber bi Nemrûdê ve Girfeqî (Girê Feqî, Girfakî) bilind dibe.

Deşta Rahwaya Piçûk, piştî Kizwakê (Kıyıdüzü) dest pê dike û heta Tûxê (Tûx, berê gundekî dîrokî û qedîm bû, anuha bûye taxeke Tatwanê) dirêj dibe. Tatwan di nav vê deştê de dimîne.

Deşta Kavarê (7 km²), bi qasî deh kîlometreyan li rojhilatê Kotomê (Küçüksu) dimîne û ber bi Gola wanê ve fireh dibe. Axa vê deşta ku di nav çîyan de dimîne berdar e û genimê vê deştê navdar e. Şamanîs (Bolalan), li derdora vê deştê ye û li vê derê darên fêkî şîn dibin.

Deşta Axkîs, li başûrê Gola Wanê deşta herî mezin e (50 km²). Her sê alîyên deştê bi çîyan hatine dorpêçkirin, li alîyê bakur yê ber bi golê jî bilindahîyeke 200 metre heye ku deştê ji golê vediqetîne. Ji hêla rojava û başûr du çemên piçûk dadikevin ser vê deştê, ev her du çem di nav deştê de digîhêjin ser hev û wek Çemê Koms ber bi bakur ve diherike. Ava van çemên di nav vê deştê de, gava ku di demsala biharê de berf dihele pirtir dibe û li hêla bakur Gola Axkîsa çêdibe. Lê di havînê de ava golê di binê erdê re diherike ser Gola Wanê û ev gol zuha dibe.

Di navbera Gewaş û Çîyayê Beleko (Alacabük, li başûrê Gola Wanê, di navbera gundên Înê û Tîmar de dimîne) de deşteke din heye, ne pir fireh e, ji başûr ber bi golê ve nizm dibe. Di nav vê deştê de çend çem derbas dibin, çemê herî muhîm Duava Şatûva ye.